Ro‘yxatga olishning yangi bosqichi: ijtimoiy o‘zgarishlar, texnologiyalar va global tajriba (1850–2019)
1850–2019 yillar aholini ro‘yxatga olish tarixida tub o‘zgarishlar yuz bergan davr bo‘ldi. Bu vaqt mobaynida ro‘yxatga olish maʼlumotlari jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni ochib berish, yangi texnologiyalarni joriy etish va xalqaro standartlarni yaratishda muhim o‘rin tutdi. Ro‘yxatga olish anʼanaviy hisob-kitobdan elektron qurilmalarga, mahalliy tashabbuslardan global hamkorlikkacha keng imkoniyatlarga ega bo‘lib bordi. Mazkur davrda yuz bergan voqealar bugungi zamonaviy tadbirlarning shakllanishiga poydevor bo‘ldi.
1850–1890 — AQSHda maʼlumotlarning ahamiyati oshgan davr
XIX asr o‘rtalarida AQSHda aholini ro‘yxatga olish jamiyatdagi muhim ijtimoiy masalalarni yoritishda faol qo‘llanila boshlaydi. Qullikka qarshi harakatlar ikki ketma-ket ro‘yxat natijalari orqali qullar soni kamaymayotganini, aksincha ortib borayotganini isbotlab, jamiyatdagi muhokamalarni kuchaytirgan.
Shu davrda maʼlumotlarni qayta ishlashda yangi davr boshlanadi: 1890 yilgi AQSHdagi ro‘yxatga olishda birinchi marta elektr tabulyator mashinalari ishlatiladi, bu esa statistikaning texnologik rivojiga kuchli turtki bo‘ladi.
1871 — Hindistonda kasblarni klassifikatsiya qilish muammosi
Britaniya hukmronligi davrida Hindistonda o‘tkazilgan ro‘yxatga olishda G‘arbdagi standart kasblar tizimini mahalliy sharoitga tatbiq etish juda murakkab bo‘lgan. Anʼanaviy kasblar — hikoyachilar, duo o‘quvchilar, marosim bajaruvchilar kabi hunarlar rasmiy tasnifga mos kelmasdi. Bu holat madaniy farqlarning ro‘yxatda qanday aks etishini namoyon qilgan.
1958 — Ilk xalqaro standartlar: BMT tavsiyalari
1958 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Statistika komissiyasi aholi va uy-joyni ro‘yxatga olish bo‘yicha ilk xalqaro prinsip va tavsiyalar to‘plamini tasdiqlaydi. Bu hujjat keyinchalik Butunjahon aholi va uy-joy fondini ro‘yxatga olish dasturining poydevoriga aylanib, dunyodagi barcha mamlakatlar uchun yagona yondashuv va statistik mezonlarni belgilagan.
2001 — Angliya va Uelsda “Jedi” hodisasi
2001 yilda internetda tarqalgan hazil targ‘ibot tufayli Angliya va Uelsda 390 mingdan ortiq kishi ro‘yxatda o‘zini “Jedi” diniga mansub deb ko‘rsatadi. Tashviqotda “yetarlicha odam yozsa, u rasmiy din sifatida tan olinadi” degan noto‘g‘ri maʼlumot tarqalgan bo‘lsa ham, bu hodisa ro‘yxatning ijtimoiy va madaniy taʼsirga ham ega ekanini ko‘rsatgan.
2012 — Braziliyaning Senegalga texnologik ko‘magi
Braziliya Senegalda ro‘yxatga olish jarayonini zamonaviy elektron qurilmalar, real vaqtda maʼlumot uzatish dasturlari va qayta ishlash texnologiyalari bilan taʼminlab beradi. Bu Afrikada ro‘yxatchilikning sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarilishiga taʼsir qilgan.
2019 — Kongoda yangi ro‘yxat
2019 yilda Kongo Demokratik Respublikasi 1984 yildan beri ilk bor ro‘yxatga olish ishlarini boshlaydi.
Shu yilga kelib bir qator mamlakatlar hali ham rasmiy aholi ro‘yxatini o‘tkazmagan davlatlar sifatida qayd etiladi. Ulardan har birida oxirgi ro‘yxat quyidagi yillarda amalga oshirilgan:
Livan — 1932 yil
G‘arbiy Sahroi Kabir — 1970 yil
Afg‘oniston — 1979 yil
Eritreya — 1984 yil
Somali — 1985 yil
O‘zbekiston ham 1989 yildan buyon ilk marta aholi va qishloq xo‘jaligini ro‘yxatga olishga tayyorgarlik ko‘rmoqda. Umummilliy tadbir 2026 yil 15 yanvardan 28 fevralgacha o‘tkazilishi belgilangan.
